بررسی ریخت زمین ساخت و لرزه زمین ساختی بخش باختری گسله خزر (جنوب باختر کاسپین جنوبی)

مجری طرح: دکتر حمید نظری 

سال: 1391- 1396 

گسل خزر که به نام گسل کاسپین نیز نامیده می شود با درازایی نزدیک به 450 کیلومتر در مرز شمالی البرز و دشت جنوبی حوضه کاسپین قرار دارد (بربریان و همکاران، 1371). روند عمومی آن کم و بیش خاوریی – باختری است ولی به دلیل خمش به سمت جنوب، بخش میانی آن، سیمایی کمانی دارد. اگرچه در بیشتر گزارش‎ها شیب گسل البرز به سمت جنوب دانسته شده است (نبوی، 1355 Berberian, 1983;) ولی در نقشه زمین‎ ساخت خاورمیانه (Alavi, 1991) گسل خزر نوعی راندگی با شیب به سمت شمال است. گسل خزر جداکننده البرز از حوضه ترشیری حاشیه جنوبی کاسپین است و این احتمال وجود دارد که این گسل نشانگر محل تقریبی زمین درز تتیس کهن باشد (آقانباتی، 1383).
 بربریان و همکاران (1371) همبری سنگ های دگرگون شده موسوم به دگرگونی های گرگان و نهشته های کواترنری کرانه جنوبی کاسپین را نتیجه کارکرد این گسل دانسته اند. گسل البرز جدا کننده زون گرگان–رشت از بقیه البرز است. به عقیده نبوی (1355) فعالیت این گسل به دوره سیلورین و شاید پیش از آن بر می گردد. گودال خزر در طول این گسل در حال فرونشینی است و به نظر می رسد که فرو رفتگی دریای کاسپین و ریخت شناسی دشت های گیلان و مازندران در اثر حرکت این گسل (پایین رفتن بخش شمال آن) به وجود آمده باشد.
  گسل خزر، گسلی است بنیادی و جنبا که رخداد زمین لرزه های تاریخی زیر در نتیجه فعال شدن این گسل رویداده است (Berberian, 1994) : 

_ زمین لرزه 12 نوامبر 874 میلادی گرگان با بزرگای Ms = 6.0 و شدت I˳ = VII+ ؛
_زمین لرزه 1436 میلادی گرگان با بزرگای Ms = 5.3 و شدت I˳ = VII ؛
_زمین لرزه 1470 میلادی گرگان با بزرگای Ms = 5.5 ؛
_ زمین لرزه 1498 میلادی گرگان با بزرگای Ms = 6.5 و شدت I˳ = VIII ؛
_ زمین لرزه 3 فوریه 1678 میلادی لاهیجان با بزرگای Ms = 6.5 و شدت I˳ = VIII ؛
_ زمین لرزه سال 1809 میلادی آمل با بزرگای Ms = 6.5 و شدت I˳ = VIII .
شاه پسندزاده و زارع (1374) زمین لرزه ویرانگر 15 اوت 1485 میلادی (25 مرداد 864 هجری شمسی) در منطقه دیلمستان واقع در مازندران–گیلان را نیز به این گسل نسبت داده اند.
بر اساس داده های لرزه ای حاصل از پژوهش های زیرسطحی ژئوفیزیکی و آنالیز داده های لرزه ای به دست آمده از زمین لرزه های رخ داده در گستره گسل خزر می توان شاخه های پیشرونده دیگری از این گسل که در زیر نهشته های ستبر بستر کاسپین و نهشته های دشت گرگان مدفون مانده اند، ممکن دانست؛ اگرچه داده ای بر جنبش جوان تمامی این شاخه گسل های پیش رونده موجود نیست (نظری و شهیدی، 1390).
Tatar et al (2007) گسل خزر را یک گسل لرزه ای تک صفحه مستقل در ژرفا دانستند. داده های بدست آمده از تلفیق پژوهش های مغناطیس هوایی و زیرسطحی Brookfield and Hashmat (2001) و پژوهش های ریخت زمین ساختی، Nazari & Ritz (2008) و Nazari (2006) گسل خزر را شاخه¬ای برآمده صفحه گسل شمال البرز در ژرفا می انگارد. 
گسل خزر در طول خود با بریدن ترازهای گوناگون توپوگرافی با بیش از 200 متر اختلاف و  تغییر در اختلاف ارتفاع گسل یاد شده از سوی Nazari & Ritz (2008) اندازه گیری شده که میتوان ردی بر دیدگاه Guest et al (2006) دانست که از افراز گسل خزر به عنوان یک افراز کرانه ای و نه گسلی، یاد می کند. 
گسل خزر، گسلی تراستی همرا با مولفه امتداد لغز چپ گرد می باشد. مولفه تراستی گسل خزر از 2mm/yr در خاور تا 8mm/yr در باختر و نرخ امتداد لغز چپ گرد 5-2 mm/yr در طول گسل متفاوت است (Djamour et al., 2010).