زمین‏ ریخت‏ شناسی زمین‏ ساختی شمال البرز خاوری

مجری طرح: دکتر محمد رضا قاسمی

 پژوهش حاضر با استفاده از داده ها و اطلاعات توپوگرافی، زمین شناسی و دورسنجی و با کمک برداشت های میدانی بر روی گستره شمالی البرز خاوری انجام شده است و تلاش دارد بازتاب ویژگی های زمین ریخت شناختی ساختارهای فعال این گستره را مورد شناسایی قرار دهد. ساختارهای گستره، شامل چین ها و گسله ها، هم دارای رشد جانبی هستند و هم به سوی شمال نوعی جوان شدگی را از خود نشان می دهند؛ بزرگای میزان فعالیت این ساختارها متفاوت است. ما با بررسی ویژگی های عمومی حوضه های زهکش اصلی و فرعی گستره تلاش کرده ایم میزان نسبی این فعالیت ها را مورد شناسایی قرار دهیم. ساختارهای گستره روندی به تقریب خاوری-باختری دارند و تاریخچه زمانی فعالیت آن ها نقش مهمی در شکل گیری و فرگشت ریخت شناختی رودخانه های اصلی گستره یعنی نکا، زارم رود، گرماب رود و شیرین رود داشته است. گسله شمال البرز به عنوان کهن ترین گسله در شمال البرز سبب برپایی شمال ایران مرکزی در برابر حوضه کاسپین جنوبی شده است. در آغاز تاریخچه خود، رودخانه هایی که بلندی های فرادیواره این گسله شمال-البرز را زهکشی می کرده اند، به سوی شمال تا دریای کاسپین ادامه داشته اند. این رودخانه ها که در طی میوسن بر دشتی کم و بیش هموار جریان داشتند، نهشته های آواری پیش بوم در حال فرونشینی شمال البرز را فراهم می کردند. در همین دوره، جنبایی گسله کاسپین و تاقدیس فرادیواره آن و نیز آغاز چین خوردگی های فرعی تر جنوب آن سبب شد رودخانه هایی که در بستر دشت کهن شمال البرز خاوری به سوی شمال جریان داشتند، بر ساختارهای در حال رشد فرانهاده شوند و پیشین رودهای عرض ساختارهای خاوری-باختری را شکل دهند. ساختارهایی مانند گسله کاسپین و تاقدیس فرادیواره آن که جنبش و برپایی تندتری داشتند، رودخانه های عرضی را شکست دادند و با پیوستن پی در پی این رودخانه ها از خاور به باختر در بالادست ساختارهای جنبا و تسخیر آن ها با رودخانه های باختری تر، رودخانه های طولی بزرگ مانند رودخانه نکا شکل گرفت. معیارهای ریخت شناسی نشان می دهد بیشتر تاقدیس هایی گستره به سوی باختر در حال رشد و پیشروی هستند. به نظر می رسد علاوه بر نرخ رشد و برپایی چین ها، سنگ شناسی بستر و مقدار دبی رودخانه ها نیز بر ایجاد و حفظ الگوهایی انحرافی رودخانه های گستره اثرگذار بوده است. برخی رودخانه ها در محل فرورفتگی های زین اسبی که در امتداد محور تاقدیس ها، در اثر پیشروی و پیوند جانبی آن ها به یکدیگر ایجاد شده است، جریان یافته اند. کهن ترین تاقدیس-های گستره در فرادیواره گسل کاسپین و بخش جنوبی اثر گسل شمال البرز شکل گرفته اند. چین خوردگی های بعدی در بین این دو ساختار اصلی و به تقریب با یک جهت پیشروی از جنوب به شمال و از خاور به باختر در منطقه مورد مطالعه تشکیل شده-اند. نیمرخ عادی رودخانه ها در بخش هایی از حوضه آبریز رودخانه نکا آشفتگی هایی را نشان می دهد که به نظر می رسد با زمین ساخت فعال گستره، سنگ شناسی بستر رودخانه ها و افت تراز پایه محلی رودخانه ها در ارتباط باشند. نیمرخ این دسته رودخانه ها بیشترین مقدار خروج از حالت تعادل را نشان می دهند و نیمرخ نیمه لگاریتمی آن ها به سوی بالا کوژ است. نقشه SL گستره مورد مطالعه نشان دهنده وجود مقادیر بالای SL (4000<SL< 1000) در ارتباط با ساختارهایی است که عرض این رودخانه ها را قطع کرده اند.