جستاری بر پیوستگی لرزه ای: شما آقای مدیر! آیا آماده اید؟

برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید

حمید نظری
عضو هیات علمی و رییس کرسی یونسکو در مخاطرات زمین شناختی ساحلی، پژوهشکده علوم زمین

تنها کمتر از 10 روز پس از زمین لرزه 8 بهمن 1401 ( 28 ژانویه 2023) با بزرگای 5.9 ریشتری خوی در ایران که بر پهنه ی لرزه زای گسل گیلاتو- سیه چشمه- خوی با پیشینه لرزه ای سال های 550 پیش از میلاد، 1840، 1843 و 1970 میلادی شهر خوی و روستاهای پیرامونی انرا به ویرانی کشید؛ در 17 بهمن 1401 ( 6 فوریه 2023) زمین لرزه ای به بزرگی 7.8 و مجموعه ای از پس لرزه ها از جمله زمین لرزه ای با بزرگی 7.5 ریشتر در جنوب ترکیه در نزدیکی مرز شمالی سوریه رخ داد. این زمین لرزه که از ان بعنوان سترگ ترین زمین لرزه ترکیه از سال 1999  میلادی و یکی از بزرگ ترین زلزله های ثبت شده منطقه در سده ی اخیر یاد می شود در همبری پیوند سه گانه بین صفحات آناتولی، عربستان و آفریقا، در پهنه ی گسلی گسله فعال و لرزه زای آناتولی شرقی قرار دارد. پیش از شروع توالی زمین لرزه های 17 بهمن 1401، از سال 1349 خورشیدی ( 1970)، تنها سه زمین لرزه به بزرگی 6 یا بیشتر در فاصله 250 کیلومتری از رو مرکزکانونی زمین لرزه کنونی رخ داده است که بزرگترین آنها، با بزرگی 6.7، در شمال خاوری زمین لرزه های 6 فوریه در 24 ژانویه 2020 به ثبت رسیده است. زمین لرزه 7.5 ریشتری در زمین لرزه 6 فوریه بین گستره ی لرزه ای رویداد 7.8 ریشتری و رویداد ژانویه 2020 در امتداد یا در همبری گسله آناتولی شرقی رخ داده است. برخلاف سکون نسبی لرزه ای ناحیه مرکزی زمین لرزه های 6 فوریه جنوب ترکیه، حلب در شمال سوریه در پیشینه تاریخی خود با زمین لرزه های 7.1 و 7.0 ریشتری سال های 1138 و 1822 میلادی به ویرانی کشیده شده است.
زمین لرزه های آغازین روزهای بهمن ماه 1401 شهرستان خوی و نواحی پیرامونی ان که به احتمال زیاد از جنبش دوباره پاره گسله جنوبی گسل موسوم به گسله گیلاتو- سیه چشمه -خوی با راستای تقریبی شمال باختری -جنوب خاوری و درازای کل نزدیک به 140 کیلومتر با گذر از شهر خوی به گواه گذشته لرزه ای خود فقط در همین قطعه از سامانه گسلی توان لرزه ای تولید زمین لرزه هایی با بزرگای 6 ریشتری را دارا می باشد که از نیم سده پیش شناخته و به تکرار در انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی و پژوهشکده علوم زمین بروشنی قابل ره گیری است. اگر چه شاید لازم به یادآوری دوباره نباشد که در این مورد اخیر نیز، همچون دیگر گزارش ها و هشدارهای رسمی و غیر رسمی در خصوص گریز ناگزیر اسیب پذیری جای جای ایران زمین از جمله پایتخت، کلان شهرهایی همچون کرج، تبریز و مشهد، شهر ها و روستاهای  کشور در رویارویی با زمین لرزه احتمالی آینده و پیامد های ان، درخواست تامین اعتبار(هر چند اندک!) و یا پشتیبانی از انجام مطالعات تکمیلی مورد نیاز زمین شناسی زمین لرزه، مورد بی توجه ای غیر قابل باور و پشت هم اندازی های مکرر بگونه ای نهادینه شده در نزد تصمیم سازان وقت همچون مسئولین دی روزشان و یا صاحب منصبان امروزشان، در سطح استانی و چه در سازمان ها "حاکمیتی" در مقیاس کشوری قرار گرفت!
ویژگی های زمین شناختی، جامعه شناختی مجموعه زمین لرزه های رخ داده در بهمن ماه در دو سوی مرز ایران و ترکیه شاهد و تاکیدی دوباره است بر دومینوی لرزه خیزی واسیب پذیری گسترده منطقه که با مدیریت کهنه و ناهنجار شهری، ناشی از نبود باورمندی بر برنامه ریزی دانش پایه، سرمایه گذاری مستمر در تجهیز و هزینه کرد در پژوهش های هدفمند برای تهیه روزامد نقشه راه علمی در مسیر توسعه پایدار و تاب اوری اجتماعی بدور از هرگونه خرافات جنسیت زده برهنگی محور در چرایی حوادث طبیعی به زشتی رخ می نماید.
تردیدی نیست که در این میان شایعات، پیش بینی ها، بیهوده گویی ها و یا مقایسه های غیر علمی زمین لرزه ها ی رخداده با زمین لرزه های دیگر کشورها برای نمونه ژاپن بدون کمترین توجه به گوناگونی ویژگی ها و تفاوت های لرزه زمین ساختی، نزد اهل فن و خرد همچون نتی ناکوک و چون آبی بر کهنه آسیاب شکسته جهل پیشگان پرگو در تناقض ماهوی با انفجار دانایی در سده 21 است.
از این میان، پیش بینی هایی که در احتمال رخداد زمین لرزه در شهرهای تبریز و یا استانبول ناشی از سری زمین لرزه های سترگ 17 بهمن جنوب ترکیه در فضای مجازی و یا در مصاحبه های کلیشه ای رایج مشابه با آنچه پس از هر رویداد زلزله از تریبون های گوناگون! دیده می شود (بدون توجه بر سازوکار و ویژگی های زمین ساختی و لرزه ای)  در همین شمار قابل دسته بندی است.
با توجه به هندسه و سازو کار سامانه گسله های جنبا و لرزه زای گیلاتو-سیه چشمه -خوی در شمال باختری ایران و گسله شرق آناتولی در جنوب ترکیه پر بیراه نیست اگر چنین نتیجه گیری شود که "اگر" در صورت همبستگی جنبشی - زایشی دو سامانه گسلی یاد شده، پس از زمین لرزه 8 بهمن خوی، شاهد رخداد زمین لرزه های شوم و ویرانگر 17 بهمن غاضی آنتپ نمی بودیم! احتمال انتقال و جابجایی تنش انباشته ناشی از جنبش راستگرد پس از زمین لرزه های خوی بسوی شهرهایی چون مرند، تبریزو حتی شاید شهرمراغه و پهنه ی خاوری دریاچه ارومیه و حتی بخش های جنوبی تر ان نیز ناممکن نمی بود! در حالیکه با توجه به الگوی توزیع و رهایی چپگرد تنش و با توجه به آرایش مکانی و جا نمایی دو زمین لرزه ی اصلی 17 بهمن ماه ترکیه و پس لرزه ی پیامد ان، شواهد نو زمین ساختی بیشتر نشان از احتمال رخداد لرزه ای آتی - نه در استانبول- که بر یکی از دو شاخه گسلی مرز لبه قاره ای عربی - افریقایی در مدیترانه خاوری ( پهنه ی آبی یونان) و با احتمال بیشتر در گستره جغرافیایی  بخش کرانه ای سوریه ، لبنان، دریای مرده، اردن، کرانه باختری و اسراییل خواهد بود. بیش بینی کوتاه مدت زمین آرزوی دیرین انسان است که بر خلاف بیش بینی های مان و دراز مدت با دانش امروز هنوز بصورت عملی فراهم نیامده است ولی بر پایه داده های موجود از مطالعات زمین ساختی، پارینه لرزه شناسی و ژیودتیک، زمان چنین رخدادی همچنان در هاله ای از ابهام و عدم قطعیت برای بازه ی زمانی از چند سال تا چند ده سال آینده قابل انگاشت خواهد بود.
از دیگر نگاه، لازم بیاد آوری اینکه پس از رخداد زمین لرزه بهار 1394 خورشیدی ( آوریل 2015 ) پایتخت نپال با بزرگای 7.6 در مقیاس ریشتر یکی از شهرهای سه گانه با خطر بالای لرزه ای با احتمال رخداد نزدیک: کاتماندو، تهران و استانبول، پایتخت ایران و شهرهای پیرامونی ان با جمعیتی نزدیک  به 15 میلیون نفر و پایتخت اقتصادی ترکیه با جمعیتی حدود 16 میلیون نفر همچنان در کابوس سرنوشت هراسناک خود در رویارویی با زمین لرزه ناگزیر آینده بسر می برند. از این میان برخلاف تهران، استانبول با اتکا بر سیاست راهبردی بر مدیریت غیرامنیتی، با توجه به ویژگی های یگانه جغرافیایی این کلان شهردر پیوندگاه دو خشکی آسیا و اروپا با پیوستن به شبکه سوپر سایت جهانی (شبکه آزمایشگاه طبیعی) از سال 2014 در تعاملی بین المللی و پویا، ضمن بهره مندی از خدمات پشتیبانی آموزشی جهانی، انتقال دانش و فناوری و جذب نیروی انسانی متخصص، بیشترین رکورد جذب سرمایه و امکانات نرم و سخت افزاری را از ان خود نموده است.
شبکه موسوم به سوپر سایت یا شبکه آزمایشگاه های طبیعی مخاطرات زمین شناختی یک مشارکت بین المللی داوطلبانه با هدف بهبود سازو کار تربیت و آموزش نیروی انسانی کارآمد و ارتقا دانشگاه ها و مراکز پژوهشی در اجرای پروژه های مطالعاتی و مدیریت بحران، با رویکرد اشتراک و دسترسی آزاد دانش، پژوهش های علمی در حوضه مخاطرات زمین شناختی، ارزیابی، ترویج و جذب سریع و موثر نتایج علمی نوین برای افزایش بهره مندی عمومی در کاهش خطر بلایای طبیعی در مقیاس منطقه ای و جهانی است.

 گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید     هیچ راهی نیست کان را نیست پایان غم مخور
(حافظ شیرازی)