آشکارسازی تغییرات دیرینه محیطی و اقلیمی محوطه باستانی جیرفت از چهار هزار سال گذشته تا کنون با بهره گیری از فناوری های نوین کاربردی

پروژه ارتباط با صنعت

آشکارسازی تغییرات دیرینه محیطی و اقلیمی محوطه باستانی جیرفت از چهار هزار سال گذشته تا کنون با بهره گیری از

فناوری های نوین کاربردی

مجری طرح: دکتر علیرضا واعظی

کارفرما: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور

سال: 1402

موقعیت باستانی جیرفت بین دو اقلیم نیمه خشک در شمال و خشک در جنوب واقع شده است که سبب حساسیت بالای اکوسیستم‏های آبی و خشکی نسبت به پیامدهای تغییرات آب و هوایی در این منطقه می شود. بر پایه کاوش‌های باستان شناختی، حوزه‌ فرهنگی هلیل رود به طور کلی در طول هزاره‌ی سوم از شکوفایی و رونق بسیار زیادی برخوردار بوده است. این تمدن به طور ناگهانی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد خالی از سکنه شده و سپس در هزاره اول پیش از میلاد مجدداً رونق می‌گیرد. ترکیبی از خصوصیات جغرافیای گیاهی، اقلیمی و باستان‌شناسی منحصربه‌فرد، جیرفت را به مکانی بسیار مناسب برای مطالعه تغییرات دیرینه اقلیمی و تعاملات انسان و محیط‌زیست تبدیل کرده است (Vaezi et al., 2022).

در مطالعه حاضر به منظور بازسازی تغییرات دیرینه محیطی و اقلیمی منطقه باستانی جیرفت در جنوب شرقی ایران در طول 4000 سال گذشته، به بررسی شواهد متعدد رسوب شناسی، بیوژئوشیمی (بایومارکرها، ایزوتوپ‏ها و عناصر) و گرده شناسی بر روی یک مغزه رسوبی دو ونیم متری بازیابی شده از یک تورب زار در نزدیکی محوطه باستانی در 25 کیلومتری جنوب شهر جیرفت پرداخته شده است. مغزه رسوبی بازه زمانی از 4011 تا 854 سال پیش از حاضر را پوشش می دهد و یک رکورد اقلیمی منحصر به فرد از جنوب شرقی ایران ارائه می دهد و به ما کمک می کند تا تغییرات اقلیمی گذشته و تأثیر مکانی-زمانی آن بر فلات ایران را بازسازی کنیم.

نتایج به‌دست‌آمده از نشانگرهای مختلف اقلیمی نشان می‌دهد که جیرفت در طول 4000 سال گذشته با تغییرات محیطی ناشی از فشارهای طبیعی و انسانی مواجه شده است. در اواخر هولوسن، این منطقه توسط پوشش گیاهی شبه ساوانای صحارا-سندی مشخص شد. با این حال، چشم‌انداز از جنگلهای پراکنده بوته ای به بوته‌زارهای باز و تخریب‌شده تغییر پیدا کرده است. بخش بزرگی از چنین انتقالی ممکن است به فعالیت‌های انسانی، یعنی سوزاندن و متعاقب آن کشاورزی دامداری، که بعداً منجر به تخریب خاک شد، مرتبط باشد. چنین شواهدی قویاً توسط میزان ذغال چوب و گرده غلات که با کاهش پوشش گیاهی درختچه‏ای چوبی مطابقت دارد، تأیید می شود (Gurjazkaite et al., 2018).

در حدود 3950 سال پیش از حاضر مقادیر پایین Ti/Al، Si/Al، C/N وCPI  به همراه مقادیر بالای K/Al، δ¹³C_OM، و Paq نشان‌دهنده یک دوره مرطوب است. بین حدود 3900 و 3293 سال پیش از حاضر، آب و هوای معتدل با حضور قابل توجهی از گرده های نوع Cerealia در حدود 3880 و 3720 سال پیش از حاضر غالب بوده است. در حدود 3293 تا 2897 سال پیش از حاضر جیرفت بسیارخشک و گرد و غباری بوده است و این خشکی در حدود 3200 سال پیش از حاضر به شدیدترین میزان رسیده است که همزمان با فروپاشی منطقه ای تمدن های اواخر عصر برنز در خاورمیانه است. پس از این دوره خشک، یک دوره طولانی مرطوب از حدود 2897 تا 2302 سال پیش از حاضر با افزایش قابل توجه گرده های نوع اسپارگانیوم و مقادیر بالای Paq قابل تشخیص است. بالاترین مقادیر Ti/Al در کنار کمترین مقادیر δ¹³C_OM نشان دهنده افزایش فعالیت بادی و شرایط خشک بین 2100 و 1650 سال پیش از حاضر، است. جیرفت بین 1540 تا 1315 سال پیش از حاضر، شرایط مرطوبی را تجربه کرده است. با کاهش نسبی بارش ها، آب و هوای معتدل بین 1315 و 854 سال پیش از حاضر در جیرفت حاکم بوده است.

مغزه رسوبی جیرفت نشان داد که چشم انداز در جیرفت به وضوح دارای پوشش گیاهی  صحاری-سندی  بوده است. این امر با وقوع پیوسته، گرچه نه یکنواخت گرده Prosopis پشتیبانی می شود. این مشابه پوشش گیاهی کنونی در جیرفت است (Léonard, 1991; 1993)، که بیش از 35 درصد از گونه های بومی صحاری-سندی را شامل می شود. بر این اساس، به نظر می رسد که چشم‌انداز در سراسر منطقه، در طول دوره نمونه‌برداری، پوشش گیاهی شبه ساوانای باز بود که عمدتا درختچه‌ها و درختان خشکی‌زی "xerophytic shrubs and trees" غالب بوده‏‏اند (Gurjazkaite et al., 2018).

نشانه‌های از کشاورزی و دامداری در طول رکورد 4000 ساله در جیرفت در مغزه رسوبی مورد بررسی در این مطالعه، رخ می‌دهد. با این حال، شواهد محکمی از کشاورزی، که نشان‌دهنده سبک زندگی بدون تحرک انسان در طول دوره مورد مطالعه باشد، وجود ندارد. گرده از نوع Cerealia، به احتمال زیاد گندم یا جو، گرده اصلی گیاهان زراعی است که در جیرفت شناسایی شده است (Mashkour et al., 2013).

کشت غلات در بیشتر دوره مورد مطالعه قابل تشخیص است، اما کاهش عمده ای از 3300 تا 3000 سال پیش دیده می‏شود. این بازه زمانی همزمان با خشکسالی های نشان داده شده توسط نشانگرهای مختلف اقلیمی است. دوره دوم که شواهدی برای کشت غلات چندان آشکار نیست، درست پس از افول امپراتوری هخامنشیان رخ داده است (Vaezi et al., 2022). این کاهش فعالیت های کشاورزی با خشکسالی نیز مرتبط است. این نتایج حاکی از ارتباط بین تغییرات محیطی و سبک زندگی انسان در جیرفت است. به طور خاص، خشکسالی نقش مهمی در تأثیرگذاری بر جوامع کشاورزی - دامداری داشته است (Vaezi et al., 2022). دامداری گسترده تر از حدود 3520 تا 2150 سال پیش از حاضر مشهود است. گرده های شناسایی شده در این بازه زمانی به احتمال زیاد با پایمال شدن توسط دام و چرا مرتبط است (Djamali et al., 2009b, Leroy et al., 2013). بنابراین، شرایط سخت اقلیمی ممکن است توسعه سبک زندگی عشایری را که ریشه های تاریخی عمیقی در منطقه دارد توضیح دهد (Zanjāni and Nejātiān, 2014).

دوره عمده کشت غلات از اواخر عصر آهن تا دوره های اسلامی، بین 2800 تا 900 سال پیش رخ می‏دهد. بر اساس نتایج سن سنجی دانه‌های غلات ذغالی و استخوان‌های حیوانات اهلی، یک مرحله اشغال در کنارصندل شمالی حدوداً بین 3000 تا 2400 سال پیش رخ داده است (Mashkour et al., 2013). این یافته‌ها شواهد گرده شناسی مطالعه حاضر در خصوص فعالیت‌های کشاورزی - دامداری در این بازه زمانی را در منطقه تقویت می‌کند. علاوه بر این، فعالیت‌های کشاورزی زیادی در دوره‌های تاریخی، به‌ویژه دوره‌های اسلامی، در سفرنامه‌های مارکوپولو و تواریخ محمد ابن ابراهیم ذکر گردیده است. این دوره‌های تاریخی مربوط به دوره های افزایش مراتع و زوال برخی از گیاهان بیابانی است.

تغییرات هیدرولوژیکی جیرفت در طول 4000 سال گذشته با روندهای مشابه در سایر مکان‌های تحت سلطه بارندگی زمستانی مدیترانه ای مانند دریاچه Tecer در مرکز ترکیه (Kuzucuoǧlu et al., 2011) بیشتر مطابقت دارد و بهتر است با رکوردهای ایران غربی مقایسه شود، به عنوان مثال  (Sharifi et al., 2015; Shumilovskikh et al., 2016). به نظر می رسد هیدرولوژی جیرفت بیشتر منعکس کننده تغییرات آب اقلیمی مربوط به نوسانات اقیانوس اطلس شمالی و گردش مدیترانه‏ای است تا تغییرات مونسون اقیانوس هند (Vaezi et al., 2022). اما هنوز قضاوت در مورد میزان تغییرات دبی جیرفت تحت تاثیر تغییرات مونسون اقیانوس هند و سیلاب های ناگهانی احتمالی مربوط به بارش های تابستانی و طوفان های بارانی مرتبط با آن در کوه های کرمان دشوار است. زیرا متأسفانه مقایسه دقیق رکورد ما با تغییرات سامانه مونسون اقیانوس هند (IOM) به دلیل عدم وجود رکورد مداوم موسمی از منطقه، هنوز امکان پذیر نیست. تنها رکورد موجود برای تغییرات بارندگی تابستانی مربوط به بارش‏های مونسونی از منطقه، مربوط به دریای عمان است، اما حدوداً بین 5000 تا 2300 سال پیش دارای شکاف است (Fleitmann et al., 2007).

شکل 1- مقایسه شرایط دیرینه اقلیم استنباط شده بر اساس شاخص های مختلف از توالی تورب زار جیرفت در جنوب شرقی ایران و دیگر آرشیوهای اقلیمی در غرب آسیا (Vaezi et al., 2022). الف) نتایج رسوب شناسی، ژئوشیمی و پالینولوژی منتخب از توالی پیت جیرفت. ب) داده‌های دیرینه اقلیمی از سایر مناطق، تغییرات میزان یون K+ در مغزة یخیGISP2  گرینلند به عنوان نشانگر تغییرات شدت واچرخند سیبری(Mayewski et al., 1997) GISP 2 ؛ تغییرات Ti/Al در پلایای جازموریان، جنوب شرق ایران (Vaezi et al., 2019)؛ تغییرات شدت مونسون تابستانۀ اقیانوس هند نشان داده شده بوسیله δ¹⁸O در استالاگمیت‌های غار Qunf، عمان (Fleitmann et al., 2003)؛ فراوانی گلوبیژرینا (Globigerina) در ایستگاه ODP 723 دریای عرب (Gupta et al., 2003)؛ تغییرات غلظت Ti در تورب زاری در اطراف دریاچه نئور در شمال غرب ایران تحت تأثیر بارشهای زمستانۀ مدیترانه ای (Sharifi et al., 2015). برخی از سوابق دیرینه اقلیمی مهم بین النهرین و مدیترانه (Djamali et al., 2010; Kuzucuoglu et al., 2011; Migowski et al., 2006; Stevens et al., 2008). نوارهای قرمز و آبی نشان دهنده دوره های خشک و مرطوب هستند.