تکوین ساختاری سامانه گسلی شمال تبریز بر پایه مطالعات پارینه لرزه شناسی

مجری طرح: دکتر حمید نظری 

همکاران: محمد فریدی، سیروس اسماعیلی، آرام فتحیان، ژانپیر بورگ و ژان فرانسوا ریتز  

سال: 1398 

بر پایه‌ی بررسی های انجام شده زمین‌ لرزه‌های اصلی در شمال باختری ایران، ژرفای کانونی کمی تا 15 کیلومتر را نشان می دهند و شواهد کاملی از جنبایی‌های مهم زیر پوسته‌ای وجود ندارد. بررسی و مقایسه‌ی لرزه‌خیزی دستگاهی و تاریخی گستره‌ی شمال باختر ایران، گویای رویداد زمین لرزه‌های بزرگ تاریخی در مقابل زمین لرزه‌های اندک دستگاهی است. هرچند که شواهد تاریخی و کاتالوگ‌های زمین لرزه‌های تاریخی، نشان دهنده‌ی آن هستند که ناحیه‌ی شمال باختر ایران تجربه‌گر زمین لرزه‌های ویران‌گری بوده است، با این‌حال بیشینه آگاهی ما در مورد میزان خرابی‌ها و کشته‌ها در طی این زمین لرزه‌ها، بیش‌تر محدود به رویدادهایی است که شهر تبریز را ویران نموده‌اند.
مطالعه‌ی زمین‌لرزه‌های گستره‌ی تبریز براساس داده‌های موجود نشان‌دهنده‌ی آن است که این ناحیه از سال 634 میلادی به لحاظ لرزه‌ای جنبا بوده. اگرچه لرزه‌های ثبت شده‌ی فراوانی وجود دارد که هیچ اطلاعات مهلرزه‌ای برای آن‌ها وجود ندارد؛ با این حال این زمین لرزه‌‌ها آن‌قدر قوی بوده‌اند که توسط رویدادنگارهای قدیمی گزارش شوند. گزارش‌هایی گوناگونی از زمین‌لرزه‌ها، تاریخ این رویدادها را آشفته و اشتباه آمیز ذکر می کنند. 
به‌طور کلی، گسله‌های مختلف موجود در محدوده‌ی شمال باختر ایران را می‌توان از نظر ساختاری، به سه دسته‌ی جداگانه تفکیک نمود. گسله‌های راستالغز راست‌گرد که اصلی‌ترین عامل در دگرشکلی امروزین این گستره به شمار می‌روند و به طور عموم با راستای شمال باختر ـ جنوب خاور دیده می‌شوند. گسله‌های معکوس با راستای خاور- شمال خاوری و باختر- جنوب باختری که به‌طور معمول، سامانه‌های وابسته به ساختارهای راستالغز اصلی گستره به شمار می‌روند و درازای کم‌تری نسبت به دسته‌ی نخست دارند و نقش به نسبت کم‌تری را در فرآیندهای لرزه‌زمین‌ساختی برعهده دارند.
و گسله‌های راستالغز چپ‌گرد که دست کم، فراوانی کم‌تری نسبت به عناصر پیش دارند و بر پایه‌ی شواهد زمین لرزه‌ای تاریخی و دستگاهی، کم اهمیت‌ترین نقش را در دگرشکلی‌های امروزین بازی می‌کنند. این گسله‌ها در قالب ساختارهای فرعی و با راستای شمال خاور- جنوب باختری، به‌طور پراکنده در گستره حضور دارند.
پژوهش حاضر به تکوین ساختاری پارینه لرزه‌شناسی و آهنگ لغزش سامانه گسلی راستگرد با پیشینه لرزه‌زایی تاریخی می‌پردازد (سامانه گسلی شمال تبریز) در قالب رساله دکتری آقای محمد فریدی. نتایج پژوهش‌های پارینه لرزه‌شناختی با بهره‌گیری از سن‌سنجی رادیوکربن و لومینسانس نمونه‌های رسوبات رخنمون یافته در ترانشه‌های حفاری شده بر روی گسل شمال تبریز (در شمال باختری و جنوب خاوری شهر تبریز) ردیابی حداقل شش زمین‌لرزه کهن را امکان‌پذیر ساخت که همراه با گسیختی سطحی بوده‌اند و طی 3500 سال گذشته رخ داده‌اند. بزرگی گشتاوری این زمین لرزه‌ها از 6.3 تا 7.5 برآورد شده است. این بررسی‌ها نشان داد که گسل شمال تبریز در زمین‌لرزه‌های بزرگ، توانایی ایجاد گسیختگی‌های سطحی بطول تقریبی 50 کیلومتر را دارد و اندازه لغزش در هر رویداد تا 5.7 ± 0.20 متر می‌تواند باشد. تلفیق سن‌های بدست آمده از رسوبات جابجا شده با داده‌های حاصل از پیمایش‌های مکانیاب کینماتیک، که بر روی سیماهای ژئومورفیک جدایش یافته در راستای گسل شمال تبریز انجام گرفت نشانگر آهنگ لغزش افقی 0.5± 6.4 میلی‌متر بر سال (متوسط برای 7500 سال اخیر) برای این بخش از گسل شمال تبریز بوده است. اندازه بالاآمدگی قائم این رسوبات بر روی گسل تبریز طی مدت زمان مشابه، آهنگ برپایی  0.1± 1 میلی‌متر در سال را پیشنهاد می‌کند. پارامترهای هندسی و لرزه‌ای معرفی شده در این پژوهش و داده‌های بدست آمده از رفتارهای لرزه‌ای سامانه گسلی مورد استفاده در بازخوانی و ارزیابی دوباره خطر زمین‌لرزه در گستره آذربایجان می‌باشد.