پیشکسوت عرصه علوم زمین کشور مرحوم دکتر جمشید افتخارنژاد به دیار باقی شتافت

یادی از مرحوم دکتر جمشید افتخارنژاد

پیش‌گام عرصه علوم زمین کشور به دیار باقی شتافت

سال‌ها فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی دکتر افتخارنژاد در تهیه و تولید نقشه‌های زمین‌شناسی بر کسی پوشیده نیست؛ ایشان نه‌تنها پژوهشگری پرتلاش و متعهد، بلکه استادی دلسوز و الهام‌بخش برای نسل‌های مختلف  زمین‌شناسی کشور بودند، آثار علمی ارزشمند، مشارکت در پروژه‌های ملی و بین‌المللی و تربیت شاگردان برجسته، بخشی از میراث گران‌بهای ایشان در دوران سی‌ساله فعالیت در سازمان زمین‌شناسی واکتشافات معدنی و جامعه علمی کشور است. 

آثار علمی و مصاحبه‌های ارزشمند دکتر افتخارنژاد، همچنان منبعی الهام‌بخش برای پژوهشگران و علاقه‌مندان این حوزه خواهد بود.

ما در روابط عمومی سازمان زمین‌شناسی واکتشافات معدنی کشور، افتخار گفت و گو و مصاحبه‌های تصویری با ایشان را داشتیم که خالی از لطف نیست مروری بر آنها داتشه باشیم.

گفت‌وگو مرضیه کاظمی

ابتدا از زندگی شخصی و همچنین فعالیت‌های علمی و پژوهشی خود، بگوئید؟

در سال 1315 در تبریز به دنیا آمدم و تحصیلات خود را تا مقطع دبیرستان در زادگاه خود به پایان رساندم . سال 1341 موفق به اخذ فوق‌لیسانس از دانشکده فنی دانشگاه تهران در رشته معدن با گرایش اکتشاف و زمین‌شناسی شدم و از همان سال در آغاز فعالیت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به استخدام این سازمان درآمدم و در طول مدت اشتغال در سازمان موفق به اخذ دکترای دولتی از دانشگاه پاریس شدم . پس از سی سال مشارکت در فعالیت‌های زمین‌شناسی در سازمان به طور رسمی از بازنشسته شدم ولی تا به حال ارتباط علمی خود را با این مجموعه تداوم داده‌ام. در سازمان زمین‌شناسی در سمت‌های رئیس زمین‌شناسی منطقه‌ای ، معاون زمین‌شناسی و اکتشافات و سرپرست پروژه شرق ایران انجام وظیفه کرده‌ام .همچنین ضمن خدمت در سازمان زمین‌شناسی به مدت 14 ماه از طرف بخش توسعه اقتصادی سازمان ملل متحد  (UNDP)به استرالیا اعزام شدم و از سال 1348 نیز در دانشگاه‌های تبریز، تهران، شهید بهشتی، تربیت معلم و مشهد به عنوان استاد مدعو به تدریس مشغول بودم. در ضمن علاوه بر مشارکت در فعالیت‌های انجمن‌های داخلی به‌عنوان عضو گروه کار بین‌المللی(IGCP) (کمیته بین‌المللی هم‌ارزی) فعالیت داشتم و به مدت 4 سال نائب رئیس اتحادیه جهانی زمین‌شناسان دنیا بودم  و در حال حاضر نیز از ده سال پیش عضو کمیته بین‌المللی کنگره جهانی معدنکاری بوده و مسئول کمیته علمی و فنی بیستمین کنگره جهانی معدنکاری تهران نیز بودم.

علت علاقه و گرایش خود به طبیعت و تحصیل در رشته زمین‌شناسی و معدن را در چه می‌بینید؟

تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته مهندسی معدن آغاز کردم. گزینش این رشته صرفا" ناشی از علاقه‌مندی قبلی من نبود بلکه عوامل و محدودیت‌های دیگری وجود داشت که مرا به این مسیر هدایت کرد. وقتی در رشته زمین‌شناسی کار حرفه‌ای خود را آغاز کردم با طبیعت انس گرفته و تنها زیبائی‌های ظاهری طبیعت نبود که مرا محسور خود می‌کرد، بلکه می‌توانستم تا حدی با اسرار طبیعت آشنا شوم. در این زمان تنها به تکامل و پیدایش کوه‌های عظیم و ذخایر معدنی نهفته در آن فکر می‌کردم و احساسم بر این بود که شناخت زیبائی‌ها مفهوم دیگری از طبیعت را در ذهنم تجسم می‌کند. می‌توانم بگویم در عرصه پهناور کشورمان هر روز به اسرار ناشناخته طبیعت پی می‌بردم . کویر لوت و کوه‌های لم‌یزرع بلوچستان که چهره خود را مستور نکرده‌اند،‌ بیشتر از کوه‌های سبز و خرم البرز مرکزی برایم جاذبه داشت و این علاقه‌مندی یک گرایش اکتسابی بود که بعد از آشنایی عمیق با طبیعت بدان نائل شدم.

به عنوان یک زمین‌شناس و معدنکار با تجربه، چه تعریفی از مطالعات زمین‌شناسی قدیم و جدید دارید و به‌نظر شما چه تغییراتی از گذشته تاکنون در این خصوص صورت گرفته است ؟

مطالعات زمین‌شناسی جدید و قدیم ندارد. آنچه که گذشته را با زمان حال متمایز می‌سازد، شناختی است که در طول زمان آموخته‌ایم و بر اساس آن می‌توانیم بسیاری از ابهامات را برای خود حل کرده و به دنبال کسب اطلاعات بیشتر و تکامل دیدگاه‌های خود باشیم. البته استفاده از امکانات ابزاری، کسب نتایج مطلوب را سهل‌تر می‌کند. ساده‌ترین این ابزار، امکانات ارتباطی زمان حال است که این موضوع در مقایسه با وسایل ارتباطی گذشته بسیار جلوه‌گر می‌شود. ما در آغاز کار در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور برای دسترسی به محل کار خود در بلوچستان چهار روز وقت صرف می‌کردیم و بعد از استقرار در منطقه با استفاده از شتر در زمانی سه ماهه منطقه را در می‌نوردیدیم در صورتیکه در حال حاضر با وجود راه‌های ارتباطی متعدد و امکانات استفاده از وسائل حمل و نقل مدرن انجام چنین مطالعاتی در منطقه در چند روز میسر است و علاوه بر این استفاده از ابزارآلات پیشرفته آزمایشگاهی و اطلاعات ماهواره‌ای انجام این مطالعات را تسهیل می‌کند.

چرا باید به مسائل مربوط به علوم‌زمین و زمین‌شناسی بیشتر پرداخت و به آن اهمیت داد؟

انگیزه پرداختن به علوم زمین در جهان امروز یک نیاز است. پیشرفت تکنولوژی، استفاده از ذخائر گوناگون در پوسته زمین را میسر ساخته که البته این مورد نیازمند زمان طولانی است، به‌طوریکه سالانه در جهان 22 میلیون تن مواد معدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر آن جابه‌جایی و تخریب پوسته زمین با بهره‌گیری از ابزار سنگین در ایجاد پروژه‌های بزرگ عمرانی توسط انسان چندین برابر جابه‌جایی توسط عوامل طبیعی است و از طرفی جابه جایی مواد معدنی و فرآوری آنها در یک مقیاس وسیع مسایل زیست‌محیطی پیچیده‌ای را سبب می‌‌شود. استفاده از ذخایر معدنی در خشکی به بستر دریاها هم گسترش یافته است. شناخت عوامل حادثه‌آفرین طبیعی در پوسته زمین و پیشگیری راهکارهای مناسب جهت کاهش خطرات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تمامی این عوامل لزوم شناخت طبیعت اطراف را بیش از گذشته ضروری ساخته و در همین راستا اهمیت زمین‌شناسی و علوم زمین برجهانیان مسلم گشته و روزبه‌روز بررونق آن افزوده شده است.