گسله ی دامغان (Damghan fault)

اين گسله از ده ملا (جنوب باختر شاهرود) در خاور تا جنوب خاور اگره (شمال باختر فولادمحله) در باختر ادامه دارد. گسله در بخش مياني خود از روستاي رودبار (شمال باختر دامغان) عبور مي كند. راستاي گسله ی شمال خاوری است و در باختر به سامانه گسله ی آستانه مي پيوندد. پايانه خاوري اين گسله به يك سامانه نردباني (en-echelon) تبديل مي شود كه ساختار هورست و گرابن كه بوسيله گسله هاي نرمال محدود شده اند را بوجود آورده است. رخنمون بخش خاوري گسله ی دامغان به طور عمده در نهشته هاي آبرفتي كواترنري قرار گرفته است، اما به سوي باختر، گسله در ناحيه سياه كوه، سنگ بستر را كه از سنگ هاي كربناته دونين شكل گرفته است، بريده و جابجا كرده است. در ناحيه مهمان دوست، گسله ی دامغان نهشته هاي بادزن آبرفتي را بريده است. در بخش هاي باختري گسله ی دامغان، بلوك جنوبي بلندتر از بلوك شمالي است اما در بخش خاوري، افرازي در شمال گسله ديده مي شود. عوارض زمين ريخت شناختي اين گسله به صورت خطي مستقيم و بارز بر روي عكس هاي هوايي خودنمايي مي كند(شکل 3-40). بخش باختري گسله در شمال سفيدكوه مولفه معكوس قابل ملاحظه اي دارد و سازند شمشك را از جنوب بر روي نهشته هاي نئوژن در شمال رانده است. خطواره مغناطيسي F-426 (Yousefi and Friedberg, 1978) با نيمه خاوري گسله ی دامغان مطابقت دارد.
اين گسله براي اولين بار از سوي Krinsley (1970) به عنوان گسله ی كواترنري معرفي شده است. او 5/14 كيلومتر از درازاي اين گسله را برداشت نمود و سازوكار آن را عادي، شيب آن را به سوي جنوب و با ويژگي فرو افتادن بخش جنوبي بيان كرد. بربريان و همكاران (1375) با توجه به رژيم چيره زمين ساختي در ايران، سازوكار فشاري و معكوس را براي اين گسله پيشنهاد مي كنند. اميدي (1380) گسله ی دامغان را از خاور به باختر در چهار قطعه ده ملا-سياه كوه، سياه كوه-رودبار، رودبار-فولادمحله و لبرود-شترگردن توصيف نموده است. او سازوكار قطعه ده ملا-سياه كوه را عادي و سازوكار قطعه سياه كوه-رودبار را معكوس ذكر كرده است و به اين ترتيب نوعي سازوكار چرخشي را براي بخش خاوري گسله ی دامغان پيشنهاد مي كند.
برنجیان ( 1390 ) نیز بر پایه برداشت های میدانی،افزون بر سازوکار راستالغز سازوکار نرمال را در باختر سیاه کوه برای گسل دامغان پیشنهاد می کند( شکل 3-31).
بطور كلي با توجه به اثر گسله بر روي تصاوير ماهواره اي و بازديد هاي  ميداني به نظر مي رسد كه ساز و كار غالب اين گسله راستالغز باشد.

شكل 31-3 : عكس هوايي افراز گسله ی دامغان در شمال خاور دامغان. پيكان ها محل گسله را نشان مي دهند. بالاي نقشه جهت تقريبي شمال را نشان مي دهد.

زمين لرزه فاجعه بار 856 ميلادي قومس (MS=7.9; I0=X) احتمالا در اثر فعاليت گسله ی دامغان (و یا سامانه گسله ی آستانه) روي داده است. اين زمين لرزه فاجعه بارترين زمين لرزه ثبت شده در تاريخ ايران است كه در آن در حدود 200،0000 تن جان باختند و شهرها و روستاهاي فراواني در گستره بزرگي از قومس تا نيشابور ويران شدند. بيشترين زيان به دامغان رسيد كه در آن 45096 نفر كشته شدند. در مناطق كوهستاني، دگريختي هاي گسترده زمين و گسلش سطحي روي داد. طبرستان و گرگان نيز در اين زمين لرزه آسيب ديدند. در ناحيه قومس زمين لرزه باعث خشكيدن چشمه ها و قنات ها شد و يا با ايجاد زمين لغزه هايي مسير رودهايي را كه به سوي دشت جريان داشتند، سد كرد. پس لرزه ها تا سال ها بعد ادامه داشت.
موقعيت جغرافيايي زمين لرزه 859 ميلادي خراسان (رده، 1370)، كه احتمالا پس لرزه آسيب رسان زمين لرزه بزرگ 856 ميلادي قومس بوده است، با گسله هاي دامغان، شمال دامغان و شاهرود مطابقت دارد.
زمين لرزه 9 ژانويه 1982 (mb=4.2) در نزديكي انتهاي خاوري گسله ی دامغان روي داد.
زمين لرزه 20 مرداد 1378   (10 اوت 1999) مومن آباد شاهرود (mb=4.5) (قاسمي و نواب، 1381) در انتهاي خاوري گسله ی دامغان جای دارد.

 

 

شكل 3-32 : گسلش نرمال در مرز شمالي هورست هاي انتهايي گسله ی دامغان